"WSPÓŁCZESNA LOKALIZACJA GRODU ZANTYR

BRAT BRUNON · BRAT RYCERZ

Wojciech Kunicki

"WSPÓŁCZESNA LOKALIZACJA GRODU ZANTYR
NA PODSTAWIE RELACJI J.H. DEWITZA Z 1752 ROKU
Wykład wygłoszony 13.08.2010 r. w Starostwie Powiatowym w Sztumie

W archeologii polskiego wczesnego średniowiecza są dokonania różnej rangi. Niektóre z nich mają wszakże wymiar szczególny. To właśnie im poświęcamy najwięcej uwagi. Chodzi o odkrycia głośne, niekiedy zapomniane, które podzieliły i nadal dzielą środowiska naukowe. Prezentujemy też problemy będące od lat przedmiotem dyskusji i polemik. Na stronach książki Czytelnik znajdzie opinie, które burzą utarte schematy rozumowania, ale jednocześnie otwierają nowe horyzonty poznawcze. I choć w wielu kwestiach jest za wcześnie, aby pokusić się o zarysowanie ostatecznych rozstrzygnięć, warto przedstawić, a w niektórych przypadkach zarysować perspektywy dalszych poszukiwań.
Prof. Andrzej Buko Archeologia Polski wczesnośredniowiecznej

Sprawa Zantyru podzieliła środowiska naukowe i od lat jest przedmiotem dyskusji i polemik. Spowodowane jest to tym, że naukowcy nie znają współczesnej lokalizacji tego grodu, aby móc przeprowadzić szerokie badania archeologiczne.

Czas określić to położenie dokładnie!!!

Mam nadzieję, że dzisiejszy wykład będzie momentem przełomowym i zakończy się wieloletni okres poszukiwań a zacznie się czas badań Zantyru.

Po pięciu latach intensywnej pracy badawczej mogę nareszcie zaprezentować rozwiązanie tajemnicy grodu Zantyr. Złożyło się na to ponad 50 wyjazdów w okolice Białej Góry. Wszystkie badania prowadziłem pod patronatem Muzeum Zamkowego w Malborku metodami nieinwazyjnymi, zawsze za zgodą właścicieli terenu.
Równolegle w latach 2007-2008 prowadził wykopaliska archeologiczne Zbigniew Sawicki na terenie wsi Biała Góra i efektem jego pracy jest nowa wystawa w Przyziemiu Zamku Wysokiego pt. Prusowie Życie i kultura mieszkańców średniowiecznej Pomezanii w XII-XV wieku.
Wszystkie dzisiejsze spostrzeżenia są moją autorską koncepcją opartą na relacji J.H. Dewitza z 1752 roku.
I chociaż moja teoria z roku 2006 opublikowana w Internecie, dzięki której udało mi się sprowadzić w okolice Białej Góry archeologów i ożywić znowu badania nad Zantyrem, rozminęła się w większości z prawdą to rozwiązała jednak bardzo ważny problem tj. Zantyr leżał na Białej Górze , a nazwa wsi wzięła się od góry a nie odwrotnie. Okazało się to kluczem do rozwiązania tej tajemnicy.

III Dokumenty określające położenie Zantyru:
chronologicznie od najstarszego

Piotr Dusburg Kronika ziemi pruskiej I połowa XIV wieku 45. Wybudował bowiem u zbiegu rzek, a mianowicie Wisły i Nogatu, zamek zwany Santyr, w którym osadził bezbożnych mężów, którzy nie pozwalali poddanym braci ani spokojnie wsiadać ani wysiadać z łodzi 208. W roku 1280 Santyr zmienił nazwę i miejsce, a mianowicie został przeniesiony w to miejsce, gdzie znajduje się obecnie; nadano mu nazwę Marienberg.tłumaczenie Sławomir Wyszomirski Toruń 2004
(Jan Długosz księga VII Rok pański 1280 - .Za jego rządów na miejscu zamku i miasta Sątyr wzniesiono gród Malbork, a dawną nazwę zniesiono)

Itinerarium wielkiego mistrza Konrada von Jungingen 1402 rok przeprawa w Santyrze leżała po drodze z Mątowów Wielkich w południowej części Wielkiej Żuławy do Benowa za prof. Janem Powierskim Na marginesie najnowszych badań nad problemem misji cysterskiej w Prusach i kwestią Santyra Prussica tom I Malbork 2004 str. 96

Opisy działań wojennych w trakcie wojny trzynastoletniej: maj wrzesień 1466 rok: santyrski kościół leżał naprzeciw Kreuzlache, palisady biegły aż do Wisły, basteja Polaków znajdowała się naprzeciw na Wielkiej Żuławie, toczyły się walki łodzi na Wiśle i Nogacie, okrążenie załogi krzyżackiej, nocą 23-24.VII dotarła piesza załoga ze Starogardu, od 10IX regularne okrążenie, 300 konnych z Przezmarka przedarło się 16 IX następnie spalono umocnienia i załoga uciekła do Kwidzyna, zniszczenie kościoła przez Polaków - M. Biskup Trzynastoletnia wojna z Zakonem Krzyżackim 1454-1466 , Warszawa 1967

4. Nadanie ziemi dla Jana Balińskiego 1525

LACUM SGNYELA LACHA NUNCUPATUM, INTER LIMITES VILLAE CZANTER ET INTER SILVAS NOSTRAS MATRICA ET ROSENKRANZ SITUM
Ciek wodny Zgniła Łacha biegnie pomiędzy granicami dworu wiejskiego Zantyr a granicami lasów Metricz i Rozenkranz.

.J.H. Dewitz Historiche Briefe. Eine Reise durch Preussen 1752 przewoźnicy w Białej Górze utrzymywali, że na miejscu zwanym Kirchhof (cmentarz), położonym o strzał ze strzelby powyżej karczmy leżał niegdyś Malbork w pobliskim lesie zachowały się wały ziemne. za prof. Janem Powierskim Na marginesie najnowszych badań nad problemem misji cysterskiej w Prusach i kwestią Santyra Prussica tom I Malbork 2004 str. 102

Świat naukowy zajmujący się sprawą Zantyru podzielił się na dwa obozy:
Pierwszy uważa, że Zantyr to wcześniejsza nazwa Malborka.
Drugi (liczniejszy) jest zdania, że Zantyr leżał w okolicach dzisiejszej wsi Biała Góra, ale wszelkie ślady grodziska zostały zniszczone na przełomie XIX i XX wieku w trakcie budowy śluzy i wałów powodziowych.

Na podstawie w/w dokumentów opisujących w różny sposób położenie Zantyru określiłem zawężony obszar poszukiwań:

Na południu na północ od Benowa itinerarium wielkiego mistrza z 1402 roku
Na północy na południe od Pogorzałej Wsi na podstawie opisów działań wojennych w 1454 roku .transport żywności z Gdańska, 16 maja przybył Wisłą do Zantyru. Ponieważ przewoźnicy obawiali się ataku wroga z wałów żuławskich, Jordan musiał przeładować transport na wozy sprowadzone spod Wielbarku i ściągnięte z okolicznych wsi i 18 V przewiózł go do obozu. W przeddzień ostrzeliwał w Pogorzałej Wsi umocnienia krzyżackie, skąd miano zablokować przejazd łodzi gdańskich na Nogacie. M. Biskup Trzynastoletnia wojna z Zakonem Krzyżackim 1454-1466 s.194

Założenia określone w 2006 roku okazały się aktualne, tzn.:

1. Zantyr to nie jest wcześniejsza nazwa Malborka opisy wojny trzynastoletniej wykluczają taką możliwość.
2. Zantyr nie leżał na Wielkiej Żuławie.
3. Grodzisko Bronki w Węgrach koło Gościszewa to nie Zantyr grodzisko leży powyżej Pogorzałej Wsi.
4. Siatka hydrograficzna obecnie jest całkiem inna niż w XIII wieku rzeki były szersze i płytsze, delta Wisły i Nogatu dopiero tworzyła się, położenie dawnego Cypla Montowskiego na podstawie istniejących cieków wodnych i dawnych map określiłem na wysokości Żydziej Góry.
5. Zantyr leżał w okolicach dzisiejszej Białej Góry. Z tym założeniem zgadza się zdecydowana większość historyków.

Na podstawie zawężonego obszaru poszukiwań, studiowaniu map współczesnych i wszelkich innych przesłanek zostało przebadanych w latach 2006-2010 aż 18 miejsc. Prace były prowadzone metodycznie od Benowa w kierunku północnym.

Wróćmy do koncepcji Dewitza z 1752 roku.

J.H. Dewitz Historiche Briefe. Eine Reise durch Preussen 1752 przewoźnicy w Białej Górze utrzymywali, że na miejscu zwanym Kirchhof (cmentarz), położonym o strzał ze strzelby powyżej karczmy leżał niegdyś Malbork w pobliskim lesie zachowały się wały ziemne za prof. Janem Powierskim (na wschód od karczmy za M. Haftka Uwagi w sprawie wczesnośredniowiecznego osadnictwa północnej Pomezanii i kwestia lokalizacji Santyra.

Przejdźmy więc do konkretów i zajmijmy się w/w relacją i ustalmy o jakim miejscu pisał w połowie XVIII wieku pan Dewitz. Rozłóżmy relację na czynniki pierwsze.

A BIAŁA GÓRA

Nazwa Biała Góra była używana do określenia wielkiej piaskowej góry dużo wcześniej niż pojawiła się wieś o tej samej nazwie. Mapa z roku 1656 pokazuje nam, że w ówczesnym okresie nazwę Biała Góra używano do określenia pasma wzgórz od Benowa aż po Węgry. [link widoczny dla zalogowanych] Jeszcze w roku 1692 nie ma wsi. Biała Góra oznacza jedną dużą górę [link widoczny dla zalogowanych]. Pragnę zwrócić uwagę również na położenie Cypla Montowskiego na tej mapie, który znajduje się na wysokości obniżenia krawędzi wysoczyzny na północy góry. Ta sama sytuacja występuje również na mapie z 1722 roku i na mapie Johana Friderika Enderscha w 1753 roku (rok po relacji J.H. Dewitza). Jeszcze wtedy w tradycji Biała Góra istniała jako nazwa góry wieś nie została oznaczona- brak piktogramu oznaczającego wieś tak jak w przypadku okolicznych miejscowości. Do początków XIX wieku (mapa Schroettera) Biała Góra oznaczała pasmo gór pomiędzy Benowem (30 m n.p.m. krawędź wysoczyzny na zachodzie) do Uśnic (10 m n.p.m. krawędź wysoczyzny)
Tak wyglądała Biała Góra miej więcej w czasach krzyżackich. [link widoczny dla zalogowanych]Dlaczego więc nazwa Biała Góra? Tu odpowiedź daje nam Lustracja Województw Prus Królewskich z 1624 roku: Była kiedyś puszcza niemała w starostwie sztumskim, spólna z zamkiem malborskim, od lasu ryjowskiego począwszy aż po Węgry. Ale teraz nie masz, jeno barci kilkanaście, a chrostów po troszeGdyśmy się pytali, co by za przyczyny zniszczenia tej puszczy były, dano nam sprawę, iż za króla ś.p. Stefana, gdy była wojna pode Gdańskiem, siła jej wycięto dla Hamr, który tu był zbudowany do lania kul przy lesie ryjowskim.
A co mówią inne opisy Królewszczyzn o Białej Górze wykonane w XVI i XVII wieku, w których jest mowa o granicach opisywanych wsi, są wymienieni często mieszkańcy z nazwiska i wszystkie podatki, które wieś powinna płacić.
Okazuje się, że nie ma tam mowy o wsi Biała Góra. A co jest?:

Opisy królewszczyzn:

1565 ...item z przewozu u Białej Gori za Benowem ku Miedzilieńcu, który przewóz zowią lachą ku Gniewu, płaci przewoźnik (u podnóża)

1624 rozdziały: Wieś Brunsualdt, Wieś Nowy Targ, Wieś Grunau, Wieś Benowo i nagle Biała Góra tam nie masz jeno karczma a przewóz, na co oboje ma prawo dożywotnie od KJM p. Marcin Bobiński (tam nie masz nic)
1664 rozdział: Wieś Benowo przy Nogacie będąca -przy tym Benhowie jest Białagora. Tam tylko sama karczma a przewóz trzyma pan Jakub Thomus

Wzgórze 54, od którego zaczynałem przygodę z Zantyrem w 2006 roku to tylko malutka, nie najwyższa część olbrzymiej góry. O jej rozmiarach łatwo się przekonać jadąc do wsi Biała Góra na rowerze od strony Sztumu.

B PRZEWÓZ w Białej Górze

I tu znowu niezastąpione okazały się Opisy Królewszczyzn. W cytowanym już roczniku 1664 rozdział: Wieś Benowo przy Nogacie będąca - czytamy: Drugi przewóz w połmili dobrej od Białejgory naprzeciwko Wsi Pogorzałej do zamku sztumskiego należącej mieszka przewoźnik Jan Weysza.
Za encyklopedią popularną PWN z 1982 roku: mila w Polsce dawna miara geograficzna 7146 metrów, nowopolska po 1819 8534,31 metra.
Oczywiście chodzi nam o milę starą a dokładniej o dobre półmili. 7146: 2 = 3573 metry.
Wystarczy wyznaczyć na mapie 3500 metrów od Pogorzałej Wsi na południe. Tylko jeden punkt na mapie mógł być kiedyś miejscem przeprawy. Świadczy o tym ułożenie wałów i bliskość rzeki. To miejsce to gospodarstwo nr 25 w Uśnicach położone przy wałach Kanału Uśnickiego. [link widoczny dla zalogowanych] Właśnie nienaturalny przebieg wałów w tym terenie zwrócił moją uwagę. Biegną one wzdłuż Kanału Uśnickiego a następnie odchylają się w kierunku wschodnim a następnie załamują się pod kątem 90 stopni i prowadzą do dużego wzgórza przed gospodarstwem.

C KARCZMA

W tym przypadku z pomocą przyszła kartografia. Plan Białej Góry z 1582 roku[link widoczny dla zalogowanych] Jest to schematyczny rysunek ręczny, gdzie trudno powiedzieć, aby autor zachował jakąś skalę. Mamy na nim zaznaczone dwa obiekty. Z lewej strony dom celny, który znajdował się zapewne przy przeprawie i z prawej strony karczmę. Na północ od gospodarstwa uznanego przeze mnie za przewóz po drugiej stronie polnej drogi znajduje się podwyższenie terenu zwane przez miejscową ludność Piaskową Górą. [link widoczny dla zalogowanych]. Wzgórze zasypane jest licznymi skorupkami średniowiecznymi i nowożytnymi, co może wskazywać na istnienie kiedyś w tym miejscu karczmy. Kilkanaście skorupek przekazałem Zbigniewowi Sawickiemu z prośbą o dokładniejsze wydatowanie i sprawdzenie tego miejsca na AZP.

D KIRCHHOF CMENTARZ

Z wyznaczeniem cmentarza poradziłem sobie na szczęście bez strzelania ze strzelby, której zasięg ówczesny w literaturze ocenia się na 500-600 metrów. W kierunku na wschód, trochę powyżej karczmy rozwiązanie tej zagadki istnieje do dzisiaj. Między gospodarstwami na niewielkiej obecnie przestrzeni są pozostałości po starym cmentarzu [link widoczny dla zalogowanych]Najstarszy czytelny pochówek udało mi się wydatować (na podstawie zachowanych napisów) na 1810 rok, czyli 58 lat po relacji Dewitza. To musi być ten cmentarz.

E WAŁY ZIEMNE

Dosłownie kilkanaście metrów za cmentarzem rozpościerają się w lesie czytelne i świetnie zachowane ślady po małych wałach palisadach. Zdawało mi się na początku, że pochodzą z wojen szwedzkich.. [link widoczny dla zalogowanych]Omawiane wały biegną jednak na przestrzeni kilkuset metrów, co ok. 50 metrów mają mini- bastiony , pr[link widoczny dla zalogowanych]zerwy w wale osłonięte z przodu dużym kopcem ziemi. Kierunek ich przebiegu, aż do przystani sugeruje jednak, że pochodzą one z wojny trzynastoletniej. Każda zmiana kierunku przebiegu palisady następuje pod kątem ok. 90 stopni i jest zabezpieczona basteją.[link widoczny dla zalogowanych] Bogata warstwa spalenizny świadczy o tym, że uległy one spaleniu tak jak umocnienie w Zantyrze w 1466 roku. Jak wyglądały te umocnienia w 1466 roku, możemy sobie wyobrazić na podstawie obrazu Oblężenie Malborka w 1460 roku nieznanego autora . [link widoczny dla zalogowanych]Obraz został namalowany ok. 1480 roku i autor znał na pewno z autopsji palisady budowane w tej wojnie a małe mini-bastiony okazały się śladami po drewnianych bastejach. Opis umocnień pod Malborkiem w 1460 roku znajdujemy również w książce Andrzeja Nowakowskiego Wojskowość w średniowiecznej Polsce Malbork 2005: Plan oblegających zmierzał do otoczenia miasta linią umocnień drewniano-ziemnych, złożonych z rowów z palisadami oraz bastei. Przy rowach stanąć miało kilkanaście dużej wysokości bastei z drewna i plecionki wypełnionej ziemią o dużej wysokości były to stanowiska artylerii i broni palnej o czym świadczy inny fragment z w/w książki: Wieki mistrz nie mógł przełamać oporu stawianego przez załogi bastei, które ostrzeliwując nieprzyjaciela z dział oraz ręcznej broni palnej, zmusiły go do rezygnacji z walki A więc mini bastiony okazały się kopcami po bastejach, kiedy to drewniana konstrukcja uległa spaleniu a duże kopce uległy zaś erozji. W terenie znajduje się jeszcze ok. 34 czytelnych śladów po bastejach, każdy w formie kopca o średnicy ok. 4,5 -5,0 metra.
Nie są to jedyne czytelne wały w tej okolicy. Mogą być to większe basteje otaczające kościół a najprawdopodobniej, ponieważ wały nakładają się z palisadami, w niektórych miejscach są to pozostałości po wałach grodziska. Są one zdecydowanie szersze u podstawy i większe.

W tym miejscu wg relacji Dewitza znajdował się dawniej Marienburg czytaj Zantyr!!!

Skoro udało ustalić się nam lokalizację grodu odpowiedzmy na pytanie:

Czy pasują do tej lokalizacji wcześniej wymienione opisy oraz inne opisy istniejące w literaturze przedmiotu a pominięte przeze mnie na początku poszukiwań?

* Kronika Piotra Dusburga i itinerarium wielkiego mistrza z 1402 roku- TAK!
* dokument z 1525 roku, który miał być decydujący w literaturze o lokalizacji grodu w okolicach wsi Biała Góra TAK! Skoro lasy Metrycz i Rozenkranz nie sąsiadowały z granicami Zantyra na południu to aż dziwne wydaje się dlaczego nikt przez 100 lat nie szukał Zantyru na północ od wymienionych lasów, których położenie jest ściśle określone na podstawie kartografii.

* - zgadzałoby się to z tradycją lokalną określającą północno-zachodnią część wsi Biała Góra jako BURG A. Semrau- Za M.Haftka Uwagi w sprawie wczesnośredniowiecznego osadnictwa północnej Pomezanii i kwestia lokalizacji Zantyra TAK! Wystarczy wykreślić słowo wieś, skoro wieś Biała Góra pojawia się dopiero w kartografii na przełomie XVIII i XIX wieku a nasze wały znajdą się w północno-zachodniej części góry.

* z opisu działań wojennych z 1466 roku wynika, że kościół w Zantyrze był położony w południowej części wsi od strony Wisły jako wieś rozumiemy Uśnice, notowane na kartach historii jako Wanszenig w 1402 roku a potem w 1498 jako Wusenitz. W tym okresie najprawdopodobniej nie istniała nazwa wsi Zantyr. Została ona zniesiona a Zantyr oznaczał tylko miejsce przeprawy i kościół, który obsługiwał okoliczne wsie np. mieszkańcy Gościszewa płacili czynsz dla kościoła w Zantyrze
* Opis królewszczyzn z 1664 roku zwraca uwagę na wieś Biała Góra sąsiadującą z terenem dawnego grodu zantyrskiego za Marzeną Pollakówną, która dotarła do wydania Opisu Królewszczyzn z 1938 roku. TAK! Niestety nie odnalazłem takiego sformułowania w tym roczniku. Jeżeli natomiast skreślimy znowu słowo wieś, ponieważ mówimy o roku 1664 rzeczywiście góra Biała Góra sąsiaduje z terenem dawnego grodu w Zantyrze.

I na koniec zostawiłem sobie mapę Suchodolca z lat 1700-1703. Jest to chyba jedyna mapa, na której znajdują się dwa punkty: Weisenberg i Zantyr. Już dużo wcześniej z matematycznych wyliczeń odległości między punktami Biała Góra (traktowany jako środek współczesnej wsi), Bronki Zantyr, wyszło, że ten ostatni powinien znajdować się gdzieś w połowie Uśnic. Niestety kilka lat temu ta lokalizacja wydawała mi się niemożliwa, a wyliczenia sądziłem były błędne z powodu niedokładności ówczesnych map.

Odkrycie niezbadanego jeszcze stanowiska archeologicznego potwierdziły liczne odwierty wykonane świdrem geologicznym (zdjęcie 12, 13, 14) oraz badania georadarowe przeprowadzone przez Zakład Badań Nieniszczących z Krakowa pod kierunkiem dr Wiesława Nawrockiego.

Oczywiście dokładne wyniki badań przekażę archeologom, którzy podejmą się badań w wyznaczonym miejscu.

Gorąco pozdrawiam wszystkich miłośników Zantyra i jeszcze raz dziękuję wszystkim, którzy pomagali i wspierali mnie w poszukiwaniach przez ostatnie pięć lat.

Wojciech Kunicki