Ziemia Dobrzyńska

BRAT BRUNON · BRAT RYCERZ

[link widoczny dla zalogowanych]

Ziemia Dobrzyńska była otoczona i wypełniona przyjemnymi i żyznymi wzgórzami, posiadała pokaźne lasy i wiele jezior. Na północy znajdowało się Wtwo Chełmińskie, przedzielone Drwęcą, do niej wpadała Rypienica, a do tejże Pisa. Na Wschodzie leżało Wtwo Płockie, oddzielone Skrwą. Na południu granicę z Województwem Brzeskim i na zachodzie z Województwem Inowłocławskim wyznaczała Wisła. Wisła i uchodząca do niej Drwęca oddzielała także Ziemię Dobrzyńską od Wtwa Chełmińskiego. Część tej ziemi należała do księstwa Mazowieckiego, różne były jej losy i często przechodziła z rąk do rąk. Jak podają źródła, została odzyskana przez Jagiełłę na Krzyżakach, a podpisany w 1466 r. pokój Toruński z Krzyżakami wcielił ziemię tę do korony i sprawił, że lud mógł cieszyć się słodkim owocem pokoju. Na gruzach poprzednich wojen i bitew zaczęto wznosić wsie, miasta oraz rozkwitło rolnictwo i handel z Gdańskiem. W 1717 roku, uchwałą sejmu Ziemia Dobrzyńska została włączona do Wtwa Brzesko-Kujawskiego, a następnie do Inowłocławskiego. Jednakże po przyłączeniu zachowała swoją odrębność w rządzeniu. Jej herbem była głowa sędziwego człowieka, z koroną pod brodą, na głowie z dwoma bawolemi rogami. Powyższa ziemia została podzielona na powiaty: Dobrzyński, Rypiński i przed 1770 r. ustanowiony pow. Lipnoski, w miejsce powiatu Słońskiego. W Lipnie znajdował się m.in. sejmik, deputat na Trybunał Koronny i komisarz na komisję Radomską. W okolicach Lipna swoje umiejętności okazywało rycerstwo.

Dobrzyń (Dobrinum, Dobrinia) nad Wisłą. Ta osada jest zaliczana do najdawniejszych i najbardziej znanych miast w dziejach naszych. Pierwsze wzmianki pochodzą z 1065 r., wspomina się tutaj, że dawniej na obszarze Dobrzynia musiał istnieć zamek lub dwór królewski (Bolesław II śmiały, między nadaniami Benedyktynom Mogilskim, naznaczył i stąd dziewiąty denar, dziewiątego wołu, wieprza, źrebię, rybę). Konrad syn Kazimierza Sprawiedliwego otrzymał w dziale Mazowsze z Kujawami wraz z ziemią Dobrzyńską i Chełmińską, celem zabezpieczenia tych krain przed napadami pogan pruskich. Ustanowił na wzór kawalerów Mieczowych zakon Rycerzami Chrystusowymi zwany. Tym kawalerom z ich mistrzem Brunonem, dał zamek tutejszy dla przytułku, od którego Braci Dobrzyńskich nazwisko otrzymali oraz włość Sedlce w ziemi Kujawskiej. W zamian mieli się dzielić z księciem podbitymi ziemiami pogańskimi. Zagrożeni przez Prusaków mnisi Dobrzyńscy wezwali mieczowych z Inflant. Pod dwudniowej bitwie ledwie 5 kawalerów uciekło do zamku, a Prussacy przystąpili do plądrowania Dobrzynia i okolic. Następnie Biskup Płocki Gunther powiększył włości Braci Dobrzyńskich, stali się oni panami 24 milowego kraju rozciągającego się wzdłuż Wisły, aż po rzekę Mnień, (12-15 mil szerokiego). Znikoma obrona kraju przez Braci Dobrzyńskich zmusiła Konrada do sprowadzenia w 1228r. Kawalerów Krzyżackich, którzy pod pozorem wspólnego działania przeciw niewiernym zajęli Dobrzyń z przyległymi włościami. Po częstych sporach z tego powodu Grzegorz IX złączył Braci Dobrzyńskich w jeden zakon z Krzyżakami, wydał w tej mierze bullę 19 kwietnia 1235r. Wkrótce po interwencji legata papieskiego - Wilhelma z Modeny, Krzyżacy ustąpili zwracając zamek tutejszy z przyległymi do niego posiadłościami. W 1286 r. na miasto napadła Litwa, w dzień niedzielny wymordowali starców i dzieci modlących się w świątyniach, zdolnych do pracy w niewolę wzięli. W 1323 r. miał miejsce powtórny najazd Litwinów, wymordowali oni 2000 ludu, uczniów i kleryków. Zburzyli wiele włości i pobliskich miasteczek, mordując przy tym ponad 20000 ludzi. Również Krzyżacy trapili Dobrzyń i okolice, z tego powodu ks. Władysław dostał w zamian ks. Łęczyckie od Władysława Łokietka. Jan Król Czeski, tytułujący się królem Polski z powodu roszczenia sobie prawa po Wacławie zajmuje zamek przez poddanie się załogi w 1329r., sprzedał Krzyżakom leżącą po obu stronach Wisły Ziemię Dobrzyńską. Łokietek i Kazimierz usiłowali odzyskać te ziemie, dopiero w 1343 wróciły do Polski (Traktat Kaliski). W zamian za Sieradz i Łęczycę, w 1370 r. król Ludwik nadaje ją Kazimierzowi ks. Szczecińskiemu, wnukowi Kazimierza. Po jego bezpotomnym zgonie kraina ta wróciła do korony, oddana Władysławowi ks. Opolskiemu, siostrzeńcowi Ludwika, za ks. Ruskie. Wskutek różnych gwałtów, naruszeń i zbyt wysokich podatków nałożonych przez nowego lennika, Jagiełło zastawia w 1396 r. Ziemię Dobrzyńską Krzyżakom za 40,000 tys. zł. W 1404 r. wskutek ugody w Raciążu ziemia ta do nas miała wrócić. Nastąpiło to w 1408 r. Po napaści Krzyżaków w 1409 r. Dobrzyń został spalony, a ludność wycięta w pień. Dopiero zwycięstwo Jagiełły w 1410 r. sprawiło, że Krzyżacy opuścili Ziemię Dobrzyńską na zawsze. W 1519 r. Zygmunt I potwierdza używanie prawa chełmińskiego, przyczynia trzy jarmarki, targ zaś we wtorek naznacza. W 1656 r. Szwedzi wspólnie z Żydami Dobrzynia splądrowali domy chrześcijan, po grabieży palili kościoły. Upadły przywileje miasta, a manifest z 1661 r. wydany przez mieszczan oznajmił, że miasto nie jest już w stanie podnieść się po upadku. Lustracja z 1765 r. podaje, że Possessorem jest W. Tymoteusz Podoski Podkomorzy Ziemi Dobrzyńskiej. Stan miasta nieco się poprawił w 1789, niestety jak podają źródła zamek runął, nie ma po nim śladu.

Dobrzyń nad Drwęcą, w powiecie Rypińskim. Mówi się, że pierwotnie to miasto było przedmieściem lezącego po drugiej stronie rzeki Golubia. W 1684 r. dziedzic Zygmunt Działyński Wojewoda Kaliski pozwala obierać mieszkańcom wójta, 2 starszych dla sądzenia spraw, furę drzewa z pobliskiego dworu (co tydzień), produkować wódkę na własne potrzeby, lecz zabrania warzyć piwa. W 1721 r. Jakób potwierdza ojcowski przywilej i przydaje wiele gruntów. Ignacy Działyński gen. w 1789 r. podnosi Dobrzyń do rzędu miast, 3 dniową sierpem robociznę zamienia na pieniądze.

Lipno nad rzeczką Mień. Władysław ks. Łęczycki i Dobrzyński (syn Ziemowita, a synowiec Łokietka) założył na 26 włókach miasto Lipno. Obdarzył je przywilejem erekcyjnym w 1349 r., prawem chełmińskim uwolnił wszystkich od danin na 12 lat. W 1409 r. miasto zostało zniszczone przez Krzyżaków, wymordowali oni dzieci, kobiety i duchowieństwo. Jagiełło w 1422 r. wyraził przywileje dla Lipna, do 60 włók gruntu, uwolnienie od danin i opłat. Lustracja z 1765 r. mówi, że to miasto jest w posesji Ignacego i Eleonory z Dziewanowskich Zboińskich Kasztelanów Dobrzyńskich Grontu. Jak podają źródła miasto położone jest na równinie piaszczystej, a góra św. Antoniego miała na swym szczycie zamek.

Rypin nad Rypinicą, także Odleką zwaną. Bolesław II Śmiały, fundując Benedyktynów w Mogilnie 1065 r. wyznaczył im z Rypina dziewiąty denar, dziewiątego wołu, wieprza, źrebię i rybę. Wówczas musiał tutaj być zamek lud dwór królewski. Władysław ks. Dobrzyński i Łęczycki założył na 23 włókach nowe miasto Ripin, obdarzając je przywilejem erekcyjnym w 1345. Uwolnił miasto na 10 lat od wszelkich danin i opłat. Część z czynszu ze sklepów mogła iść na użytek miasta. W 1409 r. również doszło do zniszczenia Rypina przez Krzyżaków. W 1526 r. Zygmunt I potwierdza przywileje miejskie Ripina. Zygmunt August w 1570 r. nadaje miastu pół mili lasu na własny użytek. Według lustracji 1765 r. dzierżawcą dóbr Rypina był Michał Podolski Kasztelan Rypiński. W 1778 r. Stanisław August zezwolił na powstanie jarmarków.

Bobrowniki nad Wisłą. Nazwa tego miasta ma pochodzić od mnogiej liczby bobrów, w tej krainie znalezionych. W 1377 r. król Ludwik nadał je Władysławowi ks. Opolskiemu, siostrzeńcowi swemu. Lennik dopuszczał się wszelakich nieprawości i gwałtów, w 1396 r. Jagiełło poskromił ks. Opolskiego, który sprzedał swoje posiadłości Krzyżakom. W 1403 r. Wielki Mistrz Konrad Jungingen wydał przywilej założenia miasta na 52 włókach chełmińskich, w nadaniu tym nazwane jest Stadt Beberen (miasto Bobrowe). W 1408 r. wraz z Ziemią Dobrzyńską wykupione i do ciała przyłączone. Podobnie jak inne ziemie w 1409 r. Bobrowniki zostały napadnięte przez Krzyżaków, którzy zdobyli tamtejszy zamek. W 1422 r. Jagiełło nadał miastu 40 włók gruntu, uwolnił od sądów starościńskich. Lustracja 1616 r. wyraża, że zamek bobrownicki w opłakanym stanie się znajduje, obywatele ziemi Dobrz. postanowili zamek podźwignąć, na co nie chętnie zezwoliły sejmujące stany 1641 r. Jan III w 1678 r. nadał prawo odbywania targów i jarmarków. Lustracja 1765 r. podaje, że posesorem dóbr Bobrowniki jest W. Fr. Podoski, zamek zrujnowany, nieco jeszcze w murach stojący, kolejna lustracja z 1789 r. podaje, że zamek jest już całkowicie zrujnowany, samo miasto w rynku spalone, na nowo wybudowane.

Nieszawa nad Wisłą. Rok 1460 stanowiąc epokę upadku Starej Nieszawy (ob. Dybów), daje początek miastu Nowa Nieszawa. W tym bowiem roku Kazimierz IV przenosi mieszczan ze Starej Nieszawy do wsi Roskidalno, nad Wisłą położonej, którą Mikołaj Kościelecki Wojewoda Brzeski zamienia ją na miasto pod nazwiskiem Nowa Nieschova. Przyłącza do niej wsie Przypust i Dymice, obdarza prawem chełmińskim, ustanawia targ, jarmarki, uwalnia mieszczan od danin i opłat. Torunianie stwierdzili, że przywileje dotyczące handlu szkodzą miastu Toruń, przynoszą uszczerbek, wyjednali oni u Króla ograniczenie żeglugi z Nieszawy. W 1559 r. Zygmunt August wzbrania raz na zawsze osiadać Żydom w mieście i na przedmieściu, a tym bardziej domu nabywać. Obraz miasta sprzed XVI wieku przedstawia Nieszawę, jako miasto bogate, rozwinięte za pomocą handlu zbożem. Wojny szwedzkie i inne krajowe klęski, przywiodły miasto do upadku. Lustracja z 1765 r. podaje, że posesorem tych ziemi jest W. Józef Mogilnicki, kolejna lustracja 1789 wskazuje jako posesora Serafina Sokołowskiego posła inowłocławskiego. Stanisław August pragnąc podźwignąć Nieszawę przemawia w przywileju 1790 r., nadano 11 jarmarków. Ludność miejska składała się z samych chrześcijan.

Skąpe, albo Skępe, Skempe w pow. Lipnowskim. Majętność ta wraz z przyległymi włościami należała do znakomitej rodziny Kościeleckich, którzy się pisali dziedzicami In Skąmpe. Nie wiadomo kiedy wyniesiono Skępe do rangi miasta. Leży między 5 jeziorami zwanymi: Wilczyńskie, Czermińskie, Mielno, Święte i Wielgie. Zamieszkałe przez samych chrześcijan. W 1701 r. przeszło w posiadanie rodziny Zielińskich. We wsi Wymyślinie znajduje się kościół Bernardynów, ufundowany w 1498 r. przez Mikołaja Kościeleckiego.

Złotoryja, wieś przy ujściu Drwęcy do Wisły. Nie ma pewności przez kogo został zbudowany tutejszy zamek, mówi się, że Krzyżacy po zajęciu Ziemi Dobrzyńskiej w 1330r., bacząc na dogodne położenie, wznieśli tu warownię. Być może istniał tutaj już wcześniej i chronił przed napadami prusaków. Kazimierz Wielki po odzyskaniu Ziemi Dobrzyńskiej 1343 r. przebudował i wzmocnił zamek. Ważny to był punkt i ziemia, ponieważ po ponownym zajęciu jej przez Krzyżaków, Jagiełło w 1404 zabiegał i o wykupienie Złotoryi. Najazd Krzyżaków w 1409 r. i późniejsze klęski doprowadziły do upadku twierdzy Złotoryja. Obraz sprzed końca XVI w. podaje, że na prawym brzegu Wisły, leży Złotoryja i zburzony zamek. Lustracja 1765 r. wskazuje, że posesorem tychże dóbr był Jan Branicki, a ruiny zamku są jeszcze znaczne. Lustracja 1789 r. ukazuje Złotoryje jako wieś czynszową, mury zamku ze wszystkim obalone.

Górzno, albo Gurzno, pow. Rypińskim. Obdarzone zostało przywilejem miasta w 1385 r., Gwagnin żyjący w XVI w. opisuje Górzno jako miasto drewniane, położone na pagórku między lasami, wzmocnione dookoła wałem i przekopem obronnym. Zygmunt III, w przywileju 1600 r. wyraża, że Górzno stanowi własność Bis. Płockich. W 1772 r. Górzno dostało się pod panowanie pruskie, leży między dwoma jeziorami, większe zwane Górzno, złączone z kanałem Drwęcą. Kościół parafialny został wybudowany w 1325 r., oddany pod zarząd zakonu Miechowitów, czyli Stróżów Grobu Jerozolimskiego. W 1629 r. doszło do bitwy pod Górznem między wojskiem Stanisława Rewera Potockiego, a wojskiem Gus. Adolfa Króla Szwedzkiego pod dowództwem Wrangel. Potocki odniósł porażkę, dysponując 3 krotnie mniej liczebną armią.

Autor: Paweł Wasiak Tychowo.

Opracowano na podstawie publikacji:

Tytuł

Starożytna Polska pod względem historycznym, jeograficznym, i statystycznym opisana, Tom 1
Starożytna Polska pod względem historycznym, jeograficznym, i statystycznym opisana, Mykolas Balinskis

Autorzy

Mykolas Balinskis, Tymoteusz Lipiński

Wydawca

Nakład S. Orgelbranda, 1843

W formie oryginalnej

Uniwersytet Kalifornijski